فضای مجازی به مجموعه‌هایی از ارتباطات درونی انسان‌ها از طریق کامپیوتر و وسایل مخابراتی، بدون در نظر گرفتن جغرافیای فیزیکی گفته می‌شود؛ به عبارت دیگر فضای مجازی، امروزه به هر چیز مرتبط با اطلاعات و اینترنت گفته می‌شود که از طریق انبوه شبکه‌های ارتباطی الکترونیک، خلق شده و قادر است کاربران را در هر تعداد و موقعیت جغرافیایی، پوشش دهد. این فضا، قلمرو وسیع و بکری است که برای ساکنان خود امکانات، آزادی‌ها، فرصت‌ها، دلهره‌ها، آسیب‌ها و محدودیت‌های نوینی را به همراه دارد (چنگ و لئو[1]، 2020).

اعتیاد به فضای مجازی در واقع نوعی مکانیزم گریز روان‌شناختی برای اجتناب از مشکلات واقعی و ادراک شده محسوب می‌شود و می‌تواند زمینه تخریب سلامت روابط و در نهایت روح و روان افراد را فراهم نماید (مأمون[2] و همکاران، 2021).

اعتیاد به فضای مجازی با اجتناب یا رهایی از استرس‌های روانی، مشکلات روان‌شناختی مانند هیجانات منفی، ناپایداری هیجانی، اضطراب، استرس مدام و پرخاشگری، عزت نفس ضعیف، کاهش سلامت روان ارتباط دارد (گوپتا[3] و همکاران، 2018).

اعتیاد به اینترنت یک اعتیاد رفتاری است که در آن فرد به استفاده از اینترنت یا سایر وسایل آنلاین به عنوان روشی ناسازگار برای مقابله با استرس های زندگی وابسته می شود. اعتیاد به اینترنت به طور گسترده به رسمیت شناخته شده است، به ویژه در کشورهایی که تعداد زیادی از مردم را تحت تاثیر قرار داده است، مانند کره جنوبی، که در آن به عنوان یک مشکل بهداشت ملی اعلام شده است. اعتیاد به اینترنت، که اغلب به عنوان اختلال اعتیاد به اینترنت شناخته می شود، یک وضعیت شناخته شده در آخرین ویرایش راهنمای تشخیصی و آماری اختلالات روانی نیست. اعتیاد به اینترنت به تعامل بیش از حد و اجباری با دنیای آنلاین اشاره دارد. افرادی که ممکن است کنترل خود را در سپری کردن زمانشان در دنیای آنلاین، از دست بدهند، تمایل دارند اینترنت را بالاتر از تعهدات مهمی مانند فرزندپروری، کار یا فعالیت های اجتماعی سرگرم کننده قرار دهند. وسواس یک فرد به اینترنت می تواند به طور منفی در فعالیت ها و مسئولیت های روزانه، روابط و خلق و خو شخص تداخل ایجاد کند (رشیدی، 1402).

استفاده بیش از حد از فضای مجازی می‌تواند مشکلات جدی از قبیل مشکلات جسمی و روانی داشته و کارکرد روانی – اجتماعی را دچار اختلال کند (جیا[4] و همکاران، 2017) و همچنین منجر به مشکلات تحصیلی، شغلی و اختلال در زندگی فرد شود (اورن[5] و همکاران، 2019).

[1] Cheng & Liu

[2] Mamun

[3] Gupta

[4] Jia

[5] Evren

4-2- بخش سوم: اعتیاد به فضای مجازی... 4

1-4-2- اعتیاد به اینترنت و فضای مجازی... 4

2-4-2- نظریه‌های اعتیاد به فضای مجازی... 5

1-2-4-2- نظریه روان تحلیل‌گری... 5

2-2-4-2- الگوی استفاده مرضی از اینترنت گروهول.. 6

3-2-4-2- نظریه شناختی.. 7

4-2-4-2- نظریه رفتاری... 8

3-4-2- انواع اعتیاد به فضای مجازی... 9

1-3-4-2- اعتیاد به سکس سایبری... 9

2-3-4-2- اجبارهای شبکه‌ای... 10

3-3-4-2- اعتیاد به وبگردی و ذخیره بیش از اندازه اطلاعات... 10

4-3-4-2- اعتیاد به رابطه سایبری یا آنلاین.. 10

5-3-4-2- اعتیاد به هک کردن.. 11

6-3-4-2- اعتیاد به بازی‌های رایانه‌ای... 11

4-4-2- علائم و نشانه‌های اعتیاد به فضای مجازی... 12

5-4-2- پیامدهای اعتیاد به فضای مجازی... 13

1-5-4-2- انزواطلبی.. 13

2-5-4-2- احساس تنهایی و افسردگی.. 13

3-5-4-2- بحران هویت.... 14

4-5-4-2- افت تحصیلی.. 15

5-5-4-2- مشکلات روابط زناشویی.. 15

5-2- پیشینه تحقیقات انجام شده. 16

1-5-2- پیشینه داخلی.. 16

2-5-2- پیشینه خارجی.. 19

منابع  22

انجمن روانپزشکی آمریکا. (2019). راهنمای تشخیصی و آماری اختلالات روانی. ترجمه یحیی سیدمحمدی، 1401، چاپ هشتم، تهران: انتشارات روان.

بهادری، احسان. (1398). بررسی رابطه اعتیاد به اینترنت با احساس تنهایی و رفتارهای پرخطر در دانش‌آموزان مقطع متوسطه شهر قلعه ریسی. پایان‌نامه کارشناسی ارشد روان‌شناسی تربیتی، دانشگاه پیام نور بهبهان.

تسیه حسینی، قاسم؛ صمدی، سحر و مدنی، یاسر. (1400). اثربخشی مشاوره کوتاه مدت راه حل محور بر اعتیاد به اینترنت نوجوانان پسر. نشریه توانمندسازی کودکان استثنایی، 12(2)، 97-105.

جزینی زاده، زینب؛ فالحی، حسن. (1403). رابطه تکانشگری و اعتیاد به اینترنت با اضطراب اجتماعی در دانش آموزان دختر مقطع اول متوسطه شهر بم. پانزدهمین کنفرانس بین المللی دستاوردهای نوین پژوهشی در علوم تربیتی، روانشناسی و علوم اجتماعی تهران، 15(1)، 1-13.

جواهرنشان، فرزانه؛ دلپاک، محمد؛ خالندی، سمیه. (1403). بررسی رابطه سلامت روان با عملکرد خانواده و اعتیاد به فضای مجازی دانش آموزان دوره اول متوسطه شهرستان سنندج. ششمین کنفرانس بین المللی و نهمین همایش ملی مدیریت، روان شناسی و علوم رفتاری تهران، 6(2)، 14-28.

حبیبی، متین. (1403). بررسی تاثیر اعتیاد به فضای مجازی بر قلدری و عملکرد تحصیلی دانش آموزان. اولین همایش ملی مهارت های معلمی،مسجد سلیمان، 1(1)، 1-12.

حسن‌پور، معصومه. (1400). بررسی ارتباط بین اعتیاد به اینترنت و امنیت روانی با بهزیستی روان‌شناختی دانش‌آموزان در کلاس‌های چندپایه و تلفیقی. نشریه علمی تخصصی پژوهش در آموزش کلاس‌های تلفیقی و چندپایه، 1(1)، 85-92.

حسینی، سید مهدی؛ همت فرد، حکمت الله؛ اصفهانی، پروانه و مرادپور، ایمان. (1398). بررسی وضعیت سلامت روان و ارتباط آن با اعتیاد به اینترنت دانشجویان دانشگاه پیام نور واحد شهرستان چرام. مجله دانشگاه علوم پزشکی سبزوار، 2(22).

دانش، مهسا. (1401). بررسی رابطه بین اعتیاد به فضای مجازی و گرایش به رفتارهای پرخطر در نوجوانان. مجله پیشرفت‌های نوین در روان‌شناسی، علوم تربیتی و آموزش و پرورش، 5(51)، 337-344.

درخشان‌زاده، ملیحه. (1398). بررسی نقش میانجی سلامت روان در رابطه بین عملکرد خانواده و ناایمنی هیجانی با اعتیاد به فضای مجازی نوجوانان. پایان‌نامه کارشناسی ارشد روان‌شناسی بالینی، دانشگاه خوارزمی.

رحیمی، احمد و فتحی، آیت الله. (1400). نقش الگوهای ارتباطی خانواده و فرهنگ مدرسه در گرایش به اعتیاد در دانش‌آموزان. فصلنامه علمی اعتیاد پژوهی، 15(59)، 275-292.

رشیدی، آمنه. (1402). بررسی رابطه خود ادراکی و خلاقیت با اعتیاد به فضای مجازی در دانش آموزان. پایان‌نامه کارشناسی ارشد روانشناسی عمومی، مؤسسه آموزش عالی حکیم نظامی.

رضوی، سید علی. (1402). بررسی عملکرد خانواده و دلبستگی به همسالان در اعتیاد به فضای مجازی در نوجوانان دبیرستانی. پایان‌نامه کارشناسی ارشد روانشناسی بالینی، دانشگاه علم و فرهنگ.

زینلی، طوبی و خردمند، فهیمه. (1400). بررسی اعتیاد دانش‌آموزان به فضای مجازی و راهکارهای مقابله با آن. نخستین همایش ملی ایده‌های کاربردی در علوم تربیتی، روان‌شناسی و مطالعات فرهنگی، بوشهر.

سیف درخشنده، سعید؛ عطادخت، اکبر؛ حاجلو، نادر و میکاییلی، نیلوفر. (1400). مدل‌یابی گرایش دانش‌آموزان به فضای مجازی بر مبنای عوامل فردی، زمینه‌ای و محیطی: ارزیابی پیامدهای روان‌شناختی آن. مجله مطالعات روان‌شناسی تربیتی، 18(44)، 135-153.

شیری، علی و محمودعلیلو، مجید. (1399). نقش راهبردهای سرزنش خود و سرزنش دیگران در نشانه‌های اعتیاد به اینترنت با میانجی‌گری اضطراب. فصلنامه پژوهش‌های نوین روان‌شناختی، 15(58)، 12-25.

طیوری، امیر؛ میری، محمدرضا؛ بهشتی، داوود؛ یاری، الهه؛ خدابخشی، حوریه و عنانی، غلامرضا. (1397). شیوع اعتیاد به اینترنت و ارتباط آن با اضطراب، استرس و افسردگی در دانش‌آموزان متوسطه شهر بیرجند. مجله علمی دانشگاه علوم پزشکی بیرجند، 1(22).

فیضی، شهناز و عزتی، منصور. (1398). بررسی رابطه بین اعتیاد به اینترنت با پرخاشگری، افسردگی، اضطراب و استرس در دانش‌آموزان دبیرستانی. دومین کنفرانس ملی توسعه پایدار در علوم تربیتی، روان‌شناسی و مطالعات اجتماعی و فرهنگی، تهران.

محمدرضایی لرکی، نگین. (1403). اقدام پژوهی: بررسی تاثیر فضای مجازی و اعتیاد به آن در افت تحصیلی یکی از دانش اموزان پایه یازدهم. ششمین همایش ملی پژوهش های حرفه ای در روانشناسی و مشاوره با رویکرد از نگاه معلم میناب، 6(2)، 178- 190.

مرضائی، شیدا. (1403). بررسی اعتیاد به فضای مجازی و تحول روانی - معنوی در دانش آموزان مقطع متوسطه اول شهرستان گچساران. ششمین همایش ملی پژوهش های حرفه ای در روانشناسی و مشاوره با رویکرد از نگاه معلم میناب، 6(2)، 1-8.

مشایخی، فاطمه؛ صادقی، آزاده. (1402). بررسی رابطه بین استفاده از فضاهای مجازی و نارضایتی از تصویر بدنی در دانشجویان دختر. هفتمین کنفرانس بین المللی مطالعات میان رشته ای روانشناسی، مشاوره، آموزش و علوم تربیتی تهران، 7(1)، 95-105.

Brand, M., Young, K. S., Laier, C., Wölfling, K., & Potenza, M. N. (2016). Integrating psychological and neurobiological considerations regarding the development and maintenance of specific Internet-use disorders: An Interaction of Person-Affect-Cognition-Execution (I-PACE) model. Neuroscience & Biobehavioral Reviews, 71, 252-266.

Busari, A. O. (2016). Academic stress and internet addiction among adolescents: Solution focused social interest programme as treatment option. Journal of mental disorders and treatment, 2(2), 1-10.

Cao, F., & Su, L. (20017). Internet addiction among Chinese adolescents: prevalence and psychological features. Child: care, health and development, 33(3), 275-281.

Cheng, H., & Liu, J. (2020). Alterations in amygdala connectivity in internet addiction disorder. Scientific reports, 10(1), 2370.

Evren, C., Evren, B., Dalbudak, E., Topcu, M., & Kutlu, N. (2019). Relationships of Internet addiction and Internet gaming disorder symptom severities with probable attention deficit/hyperactivity disorder, aggression and negative affect among university students. ADHD Attention Deficit and Hyperactivity Disorders, 11(4), 413-421.

Fumero, A., Marrero, R. J., Voltes, D., & Peñate, W. (2018). Personal and social factors involved in internet addiction among adolescents: A meta-analysis. Computers in human behavior, 86, 387-400.

Gong, H., & Hsu, W. (2017). The effectiveness of solution-focused group therapy in ethnic Chinese school settings: A meta-analysis. International Journal of Group Psychotherapy, 67(3), 383-409.

Gupta, A., Khan, A. M., Rajoura, O. P., & Srivastava, S. (2018). Internet addiction and its mental health correlates among undergraduate college students of a university in North India. Journal of family medicine and primary care, 7(4), 721-727.

Ho, R. C., Zhang, M. W., Tsang, T. Y., Toh, A. H., Pan, F., Lu, Y., ... & Mak, K. K. (2014). The association between internet addiction and psychiatric co-morbidity: a meta-analysis. BMC psychiatry, 14(1), 183.

Jia, J., Li, D., Li, X., Zhou, Y., Wang, Y., & Sun, W. (2017). Psychological security and deviant peer affiliation as mediators between teacher-student relationship and adolescent Internet addiction. Computers in Human Behavior, 73, 345-352.

Kim, M., Lee, T. H., Choi, J. S., Kwak, Y. B., Hwang, W. J., Kim, T., ... & Kwon, J. S. (2017). Neurophysiological correlates of altered response inhibition in internet gaming disorder and obsessive-compulsive disorder: perspectives from impulsivity and compulsivity. Scientific reports, 7(1), 41742.

Lee, D., Namkoong, K., Lee, J., & Jung, Y. C. (2018). Abnormal gray matter volume and impulsivity in young adults with Internet gaming disorder. Addiction biology, 23(5), 1160-1167.

Mamun, M. A., Rafi, M. A., Al Mamun, A. S., Hasan, M. Z., Akter, K., Hsan, K., & Griffiths, M. D. (2021). Prevalence and psychiatric risk factors of excessive internet use among northern Bangladeshi job-seeking graduate students: a pilot study. International Journal of Mental Health and Addiction, 19(4), 908-918.

Mihajlov, M., & Vejmelka, L. (2017). Internet addiction: A review of the first twenty years. Psychiatria Danubina, 29(3), 260-272.

Turel, O., Brevers, D., & Bechara, A. (2018). Time distortion when users at-risk for social media addiction engage in non-social media tasks. Journal of psychiatric research, 97, 84-88.

Vadlin, S., Åslund, C., Hellström, C., & Nilsson, K. W. (2016). Associations between problematic gaming and psychiatric symptoms among adolescents in two samples. Addictive behaviors, 61, 8-15.

Zhang, X., Shi, X., Xu, S., Qiu, J., Turel, O., & He, Q. (2020). The effect of solution-focused group counseling intervention on college students’ internet addiction: A pilot study. International journal of environmental research and public health, 17(7), 2519.