روش تحقیق و انواع آن

روش تحقیق 
روش + تحقیق دو واژه ای که دانشجویان و پژوهشگران با آن در تمام مراحل تحصیلی و پژوهشی ارتباط تنگاتنگی دارند. از دید بسیاری از محققان و پژوهشگران آنچه که یک پژوهش را تعیین تکلیف می کند روش تحقیق می باشد. اما واقعا روش تحقیق به چه معنا است؟ به زبان ساده روش تحقیق یعنی راهی برای رسیدن به حقیقتی پنهان. روش تحقیق یک جستجوی منظم و هدفدار  بعد از طی مراحلی معین است که تقسیم بندی های متفاوتی از آن شده است.
روش‌های تحقیق  به دو دسته کلی کمی و کیفی تقسیم می شوند. روش‌های کمی معمولاً بر جمع‌آوری و تحلیل داده‌های عددی متمرکز هستند و از ابزارهای آماری برای تفسیر نتایج استفاده می‌کنند. این روش‌ها به پژوهشگران امکان می‌دهند تا به‌صورت عینی و قابل اندازه‌گیری به سؤالات پژوهشی پاسخ دهند. برای مثال، آزمایش‌های کنترل‌شده و نظرسنجی‌ها از جمله این روش‌ها هستند که به تحلیل روابط بین متغیرها و تعمیم نتایج به جامعه بزرگ‌تر کمک می‌کنند.
از سوی دیگر، روش‌های کیفی به بررسی عمیق‌تر و تفسیری پدیده‌ها می‌پردازند و بیشتر بر فهم معانی و تجربیات انسانی تمرکز دارند. این روش‌ها شامل مصاحبه‌های عمیق، گروه‌های کانونی و تحلیل محتوا می‌شوند و به پژوهشگران کمک می‌کنند تا دیدگاه‌ها، احساسات و رفتارهای افراد را به‌طور دقیق‌تری درک کنند. این رویکردها برای تحقیقات اجتماعی و انسانی بسیار مناسب هستند، زیرا به تحلیل جنبه‌های پیچیده و ناگهانی زندگی انسانی می‌پردازند.
همچنین، می‌توان به روش‌های ترکیبی اشاره کرد که ترکیبی از روش‌های کمی و کیفی را شامل می‌شوند. این روش‌ها به پژوهشگران اجازه می‌دهند تا از مزایای هر دو رویکرد بهره‌برداری کنند و نتایج جامع‌تری به دست آورند. در این روش‌ها، معمولاً داده‌های کمی برای تعیین الگوها و روابط عمومی و داده‌های کیفی برای ارائه عمق و تفصیل بیشتر در تفسیر نتایج استفاده می‌شود. این رویکرد در بسیاری از حوزه‌های تحقیقاتی، به‌ویژه در علوم اجتماعی و رفتارشناسی، به کار گرفته می‌شود تا تصویری جامع‌تر از پدیده‌های مورد مطالعه ارائه دهد.
برای آشنایی با روش های تحقیق کتب متعددی به چاپ رسیده است که برای شروع و فهم بهتر و پایه ای روش تحقیق، کتاب های ذیل پیشنهاد می شود: 
1.    کتاب روش تحقیق در روان شناسی و علوم تربیتی –  دکتر علی دلاور 
2.    کتاب روش تحقیق كاربردی - رمضان حسن زاده
3.    کتاب روش‌های تحقیق در علوم رفتاری – زهره سرمد و همکاران
4.    کتاب مقدمه ای بر روش های تحقیق کیفی و آمیخته: رویکردهای متداول در علوم رفتاری-عباس بازرگان هرندی 
5.    درآمدی بر تحقیق کیفی، اووه فلیک ترجمه هادی جلیلی 
6.    کتاب ارشد روش‌های تحقیق در روانشناسی و علوم تربیتی – پوران پژوهش
7.    کتاب ارشد و دکتری آمار و روش تحقیق – مدرسان شریف
نکته مهم اینجاست که اکثر دانشجویان در ابتدا به  کتب روش تحقیق مراجعه نکرده و آگاهی چندانی نداشته و شروع به نوشتن تحقیق یا پایان نامه می کنند که نمی توان انتظار داشت فهم درستی از روش تحقیق داشته باشندو. برای این دانشجویان یک راه مهم وجود دارد که بتوانند روش تحقیق را بدون مراجعه به کتب علمی درک و دریافت منند، وجود دارد. پیشنهاد می شود دانشجویان پایان نامه های هم موضوع و نزدیک به موضوع خود و همچنین مقالات مرتبط با موضوع تحقیقی شان را جمع دآوری کرده و قبل از شروع هر کاری ابتدا بخش روش تحقیق رساله ها و مقالات را مطالعه کنند تا مسیر و نقشه ای برای انجام تحقیقشان داشته باشند. 

همانطور که بیان شد تقسیم بندی های متفاوتی از روش تحقیق موجود می باشد. در این بخش بطور خلاصه و جامع تلاش داریم درباره انواع روش تحقیق، اطلاعات مفید و مختصری را خدمت محققان عزیز ارایه کنیم
تحقیقات بر اساس ماهیت داده ها، شیوه گردآوری داده ها و هدف پژوهش تقسیم می شوند.
1) بر اساس نوع داده
بر اساس ماهیت و نوع داده ها، تحقیقات به پژوهش های کمی ، کیفی، ترکیبی یا تلفیقی تقسیم می شوند. داده در این به معنای مواد لازم، حقایق و آمارهای لازم برای تحقیق و ورودی های که تحقیق بر اساس آنها انجام می شود. از داده تحت عنوان دیتا نیز نام برده می شود. 
1-1)  تحقیقات کمی : نظام فکری در تحقیقات کمی از نوع اثبات گرایی یا پوزیتیویستی است. اثبات گراها مدعی هستند پدیده های موجود در جهان، ویژگی های واحدی داشته و لذا در مطالعه و تحقیق راجع به هر کدام از این پدیده ها روش واحدی می توان بکار برد. بنابراین می توان از روش های مطالعه ای که در علوم طبیعی بکار می رود، برای مطالعۀ پدیده های اجتماعی نیز بهره برد. رويکرد کمی نوعی روش پژوهشی است که محقق تصميم می گيرد دربارة چه چيزی مطالعه کند. سؤالات مشخص و کاملاً تعريف شده ای را مشخص می کند، اطلاعات کمّی را از نمونة تحقيق جمع آوری می کند، با روش های آماری به تجزيه و تحليل اين اطلاعات می پردازد، تحقيق خود را به صورتی کاملاً عينی و به اصطلاح، غيرسوگيرانه اجرا می کند.
پژوهش های کمّی دارای سه ويژگی عمده است:
    - تأکيد بر اعداد در جمع آوری و تحليل اطلاعات
    - تأکيد بر جمع آوری نمره ها برای اندازه گيری ويژگي های جزئی و مشخص افراد و سازمان ها
    - تأکيد بر مقايسة گروه ها و رابطة متغيرها و عوامل در مطالعات تجربی و همبستگی و پيمايشی.
پژوهش های کمّی را معمولاً به سه حوزة توصيفی، ارتباطی (علّی- مقايسه ای و همبستگی) و تجربی (حقيقی، شبه تجربی و تک موردی) تقسيم می کنند.

1-2) تحقیقات کیفی: نظام فکری در تحقیقات کیفی از نوع تفسیری است. پارادايم تفسیری، با الهام از اندیشه دیلتای، فیلسوف آلمانی در کتاب: درآمدی بر علوم انسانی (1883)، و همچنین جامعه شناس آلمانی، ماکس وبر به تحقيق راه یافت. دیلتای نشان داد که دو نوع متفاوتی از علم وجود دارد که این دو اساسآ با یکدیگر متفاوت اند؛ یکی مبتنی بر تبیین انتزاعی، و دیگری ریشه در فهم همدلانه، یا تفهمِ  تجربه زندگی روزانه مردم در شرایط تاریخی خاص آنان است. وبر نشان داد که علم اجتماعی مستلزم مطالعه کنش اجتماعی معنادار، یا مطالعه کنش اجتماعی هدفمند است. او بر کنش تفهمی تاکید عمده داشت و احساس می کرد جامعه شناس باید دلایل یا انگیزه های شخصی را که موجب شکل گیری احساسات بیرونی شده، و راهنمای افراد در روش های تصمیم گیری برای کنش در شرایط متفاوت است، بشناسد. اصول اصلی این تفکر بر مبنای این است که پدیده های انسانی متفاوت از پدیده های طبیعی هستند. 
رويکرد کيفی نوعی دیگر از پژوهش است که محقق، با اتکاء به نظر شرکت کنندگان در تحقيق، سؤالات گسترده و کلی را پرسش می کند، به جمع آوری اطلاعاتی می پردازد که عمدتاً از نوع کلامی و متن است، به توصيف و تحليل اين کلمات و متن ها می پردازد و تحقيق خود را به صورتی ذهنی و به اصطلاح، سوگيرانه اجرا می کند. ويژگي های پژوهش های کيفی را می توان در سه مورد اساسی زير خلاصه کرد:
    1- تأکيد بر شنيدن ديدگاه های شرکت کنندگان در پژوهش،
    2- تأکيد بر پرسش های عمومی و باز و جمع آوری اطلاعات از همان محلی که مردم در آن زندگی و کار می کنند
    3- تأکيد بر حمايت از تغييرات و بهبودبخشی زندگی افراد و گروه ها.
در پژوهش های کيفی می توانيم از طرح های زير نام ببريم:
مطالعة موردی Case study ؛ طرح های روايتی Narrative؛ تئوری زمينه ای  Grounded theory؛ روش تاريخی Historical method؛ قوم نگاری Ethnography؛ پديدارشناسی Phenomenology؛ تحقيق در عمل يا اقدام پژوهی  Action research؛ تحليل گفتگو Discourse analysis

1-3) تحقیقات ترکیبی: طرح پژوهشی روش ترکيبی، مجموعه اقداماتی است برای جمع آوری، تحليل و ترکيب اطلاعات کمّی و کيفی در يک مطالعة واحد به منظور شناخت مسألة تحقيق. اين روش، يک رويکرد پژوهشی است که از طريق سنجش هر دو دسته يافته های يک تحقيق کمّی و فرايندهای يک تحقيق کيفی می تواند تصويری پيچيده از یک پديده ارائه دهد. به بيان ديگر، از اين طريق ما قادر هستيم، با جمع آوری و تلفيق يا ادغام انواع متفاوت اطلاعات در مورد يک پديدة معين، پژوهش خود را غنا بخشيم. اين بهبود بخشی حاصل ترکيب نقاط قوت يک روش پژوهشی با جوانب محکم روش ديگر و خنثی سازی نقاط ضعف آنها است.
تحقیق ترکیبی تلاش می کند جنبه های عقلائی هر دو دیدگاه را به طور کامل مورد توجه قرار دهد و به یک راه حل میانه و کاربردی برای بسیاری از مشکلات تحقیق دست یابد. روش تحقیق ترکیبی عموماً رویکردی است که تلاش می کند دیدگاه ها، رویکردها و موضع گیری های چندگانه را مدنظر قرار دهد. در تاریخ عقاید و تفکرات نیز به طور مداوم در مقابل هر تز، همیشه یک آنتی تز و سپس سنتز جدیدی گسترش می یابد. بنابراین تحقیق ترکیبی نیز سنتزی است که اندیشه هایی از تحقیق کیفی و کمی را شامل می شود. وقتی یک گزاره از طریق دو یا چند فرایند سنجش مستقل تایید می شود، عدم قطعیت تفاسیر آن به میزان زیادی کاهش می یابد. سطح اعتماد به آن افزایش می یابد، البته این اعتماد با به حداقل رساندن خطا در هر ابزار اندازه گیری بدست می آید.
چنین ترکیبی می تواند بر طرح تحقیق، جمع آوری داده ها و مرحله تجزیه و تحلیل داده ها در جریان تحقیق اثر بگذارد. بعنوان مثال در مرحله طرح تحقیق داده های کمی می توانند به بخش کیفی در مشخص کردن اعضای نمونه کمک زیادی کنند و بالعکس در مرحله طرح تحقیق، داده های کیفی می توانند از طریق گسترش مفهومی و ابزاری به بخش کمی مطالعه کمک کنند. در مرحله جمع آوری داده ها، داده های کمی می توانند در تهیه اطلاعات پایه و اجتناب از سوگیری نخبگان (صرفاً گفتگو با افراد دارای پایگاه برتر) نقش موثری ایفا کند. از طرف دیگر در مرحله جمع آوری داده ها، داده های کیفی می تواند به تسهیل جریان جمع آوری داده کمک کند. در طول مرحله تجزیه و تحلیل داده ها، داده های کمی می توانند برآورد تعمیم پذیری داده های کیفی را آسان نمایند همچنین در طول مرحله تجزیه و تحلیل داده ها، داده های کیفی می توانند نقش موثری در تفسیر، تشریح، توضیح و اعتباردهی به نتایج ایفا کنند.
روش تحقیق ترکیبی به عنوان موثرترین واژه برای توصیف این جنبش بکار می رود. این نکته را باید به خاطر سپرد که کلمه روش باید در وسیعترین معنای آن بکار برده شود. استفاده از کلمه روش در تحقیق ترکیبی به ما اجازه می دهد که مباحث و استراتژی های حول روش جمع آوری داده ها (پرسشنامه، مصاحبه و ...) روش های تحقیق (آزمایش، مردم نگاری) مباحث فلسفی مرتبط (هستی شناسی، معرفت شناسی، علت شناسی) در یکدیگر ادغام شوند.
روش تحقیق ترکیبی یک ادغام سیستماتیک از روش های کمی و کیفی در یک مطالعه با هدف کسب یک تصویر کامل و فهم عمیق از یک پدیده می باشد. در تحقیق ترکیبی روش ها باید طوری در یکدیگر ادغام شوند که روش های کمی و کیفی ساختار اولیه و رویه هایشان را بتوانند در شکل ترکیبی بازیابی کنند. روش تحقیق ترکیبی یک طرح تحقیق است که در آن محقق، داده های کمی و کیفی را با هم در یک مطالعه و یا با یک برنامه چند مرحله ای در یک مطالعه ترکیب می کند که شامل مراحل جمع آوری و تحلیل می باشد. روش تحقیق ترکیبی یک نوع تحقیق است که در آن محقق یا گروهی از محققان تحقیق، عناصری از رهیافت های کمی و کیفی تحقیق را با هم ترکیب می کند (استفاده از نقطه نظرات کمی و کیفی، جمع آوری داده ها، تحلیل و تکنیک های استنباط) برای انجام هدف های وسیع تر در گسترده نمودن، عمق بخشیدن به فهم و همکاری محققان با همدیگر.

2- بر اساس شیوه گردآوری داده ها
اکثر صاحب نظران و نویسندگان کتب روش تحقیق معتقدند که پژوهش ها براساس نحوه گردآوري داده ها به دو دسته تحقيق توصيفي و تحقيق آزمايشي تقسيم مي شوند.
2-1- تحقیقات توصیفی: 
تحقیق توصیفی همان گونه که از نامش مشخص است به توصیف حالات و جزئیات یک پدیده می ‌پردازد. از ویژگی¬‌های تحقیق توصیفی این است که پژوهشگر دخالتی در موقعیت، وضعیت و نقش متغیرها ندارد و آنها را دستکاری یا کنترل نمی¬کند و صرفاً آنچه را وجود دارد مطالعه کرده، به توصیف و تشریح آن می¬پردازد. همچنین، تحقیقات توصیفی ممکن است به کشف قوانین و ارائه نظریه منتهی شود؛ این سخن بدان معناست که از طریق این گونه تحقیقات شناخت¬های کلی حاصل می¬شود.
تحقیقات توصیفی نیز خود به چند دسته تقسیم می شوند:
الف) تحقيق پيمايشي (Survey Research) که خود به سه روش دلفی، طولی و مقطعی تقسیم می گردد، هدف بررسي توزيع ويژگيهاي يک جامعه است و در پژوهش پيمايشي پارامترهاي جامعه بررسي مي شوند. در اينجا پژوهشگر با انتخاب نمونه اي که معرف جامعه است به بررسي متغيرهاي پژوهش مي پردازد. در روش طولی در بررسی های پیمایشی طولی، داده ها در بازههای زمانی مختلف گردآوری می شوند. به این ترتیب تغییرات برحسب زمان بررسی شده و به رابطه ی بین متغیرهای از نظر تغییرات در طول زمان پی برده می شود. در روش مقطعی این روش به منظور گردآوری داده ها درباره ی یک یا چند صفت در یک مقطع زمانی از طریق نمونه گیری از جامعه انجام می شود و در روش دلفی زمانی که بخواهیم در مورد اتفاق نظر یک جمع درباره موضوعی خاص به بررسی بپردازیم، از روش دلفی استفاده می کنیم.

ب) زمانی که قصد داریم نوع رابطه میان یک چند متغیر را شناسایی یا درک نمایم از تحقیق همبستگی (Correlational study) ایتفاده می کنیم.  به بیان ساده، تحقیقات همبستگی در پی ترسیم نوع رابط میان متغیرها هستند.
پ) سومین نوع تحقیقات توصیفی تحیقات پس رویدادی یا علی – مقایسه ای می باشند. تحقيق پس‌رويدادي به تحقيقي گفته مي شود که پژوهشگر علت احتمالي متغير وابسته را مورد بررسي قرار مي دهد. چون متغير مستقل و و ابسته در گذشته رخ داده اند لذا اين نوع تحقيق غير آزمايشي را تحقيق پس رويدادي مي گويند.
ت) چهارمین نوع تحقیقات توصیفی تحقیق اقدام پژوهی یا تحقیق در عمل است. اقدام پژوهی یک فلسفه و روش تحقیق است که عموماً در علوم اجتماعی کاربرد دارد. این ماده به دنبال تغییر تحول از طریق فرایند همزمان اقدام و انجام تحقیقات است که با تأمل انتقادی به هم پیوند خورده‌اند. در تعریف اقدام پژوهی صاحبنظران عقیده دارند که  جست و جوي منظم مشاركتي برای  مشـخص كردن يك موقعيت نامعين و كوشش جهت كاهش يا رفع آن می باشد.  هدف از اين دسته از پژوهش هاي آموزشي، توصيف شرايط يا پديده هاي مربوط به نظام آموزشي مي باشد. پژوهشگری که به انجام اقدام پژوهی می پردازد درصدد آزمون فرضیه نمی باشد. زیرا در تحلیل داده ها پژوهشگر مترصد آن است که در نهایت بتواند فرایند ها را با یکدیگر مرتبط ساخته و معنایی مشخص را بدست آورد. مراحل اقدام پژوهی عبارت است از: ١ .مرحله اول تشخيص و برنامه ريزي ٢ .مرحله دوم اقدام براي رفع مشكل ٣ .مرحله سوم مشاهده به منظور نمايان ساختن ميزان تغييرات انجام شده جهت رفع مشكل ٤ .مرحله چهارم تحليل و تعديل

ت) آخرین مورد از تحقیقات توصیفی بررسی موردی می باشد. مطالعه موردی (Case study) یا موردپژوهی، یکی از روش‌های تحقیق کیفی در علوم اجتماعی است. موردپژوهی، بررسی متمرکز و عمیق یک فرد، گروه، رویداد یا اجتماع است. راه‌های دیگر نمونه‌پژوهی شامل تجربه‌ها، بررسی آماری و کندوکاو داده‌های بایگانی‌شده می‌باشد. انجام پژوهش به کمک روش مطالعه موردی شامل چهار مرحله است : بیان مسئله و انتخاب «مورد»(واحد تحلیل) ، انجام عملیات میدانی(گردآوری داده ها)، سازماندهی داده ها و تدوین گزارش. توجه پژوهشگر در مطالعه موردی بر یک «مورد» متمرکز است. اما ممکن است این واحد متشکل از رویدادهای متعدد و افراد مختلف باشد و یا از فرآیندهای گوناگون تشکیل شده باشد. در اینصورت ضروری است که از اجزای تشکیل دهنده ی «واحد تحلیل» نمونه گیری شود.

2-2-  تحقیقات آزمایشی 
آزمایش دقیق ترین ودرعین حال پیچیده ترین شکل پژوهش علمی است. یکی از ویژگیهای عمده این روش کنترل است وبا عنایت به این ویژگی است که پژوهشگر توانایی تعیین روابط علت ومعلولی بین متغیرهای مورد پژوهش رادارد. به عبارت دیگر هدف آزمایش استنباط روابط علت ومعلولی بین پدیده هایی است که مورد کنترل قرارگرفته اند.به همین دلیل بحث ازعلیت وویژگی های روابط علی بین متغیرها ازمباحث عمده درتحقیق آزمایشی می باشد.
 روش تحقیق آزمایشی (Experimental research) روش دقیق مشاهده علمی است که به‌طور کلی بیش از روش‌های دیگر تحقیق با علوم ساختمند ارتباط دارد. آزمایش اساساً شامل دو مرحله «عمل» و «مشاهده نتایج عمل» می‌باشد که خود به دو دسته تجربی و شبه تجربی یا آزمایشی تقسیم می شود. در تحقیقات تجربی، واحدها به یک گروه آزمایشی و یک گروه کنترل اختصاص داده می شود. گروه درمانی که به عنوان گروه آزمایش نیز شناخته می شود، درمان مورد مطالعه توسط محقق را دریافت می کند. از سوی دیگر، گروه کنترل، مداخله دریافت نمی‌کند در یک آزمایش واقعی، واحدهای گروه نمونه با استفاده از انتساب تصادفی به هر گروه اختصاص داده می‌شوند. با این حال، برخی مطالعات وجود دارد که از انتساب تصادفی استفاده نمی کنند. این مطالعات از یک طرح تحقیقاتی نیمه تجربی پیروی می کنند. تحقیق شبه آزمایشی (Quasi-Experimental Research) نوعی از طراحی تحقیق است که در آن محققان به بررسی تأثیر یک یا چند متغیر مستقل بر یک متغیر وابسته می‌پردازند، اما برخلاف تحقیقات تجربی، در این نوع تحقیق کنترل کامل بر متغیرها وجود ندارد. در واقع، در تحقیقات شبه آزمایشی، محققان نمی‌توانند به طور تصادفی شرکت‌ کنندگان را به گروه‌های آزمایش و کنترل تخصیص دهند.

 3) بر اساس هدف تحقیق 
رایج ترین نوع تقسیم بندی اقسام تحقیق از نوع هدف می باشد. معمولا در پروپوزال ها و پیشنهادهای پژوهی  در باتدای پژوهش سوال نوع پژوهش بر اساس هدف پرسیده می شود.  بر اسا هدف پژوهش تحقیقات به دو نوع بنیادی و کاربردی تقسیم می شود. در تحقیقات بنیادی هدف اساسی تبیین روابط بین پدیده ها، آزمون نظریه‌ها و افزودن به دانش موجود در یک زمینه خاص است. تحقیقات کاربردی با استفاده از زمینه و بستر شناختی و معلوماتی که از طریق تحقیقات بنیادی فراهم شده برای رفع نیازمندی­های بشر و بهبود و بهینه سازی ابزارها، اشیاء و الگوها در جهت توسعۀ رفاه و آسایش و ارتقای سطح زندگی انسان مورد استفاده قرار می گیرند؛ تحقیقات بنیادی به دنبال گسترش اطلاعات و درک ما از موضوع مورد مطالعه است، در حالی که تحقیقات کاربردی هدف‌اش ارائه راه‌حل برای مشکل مورد مطالعه است